Sunday, September 8, 2024

Hamleikhong: Awo-Ayi-Lan

Date:

EKHON | UKHRUL: Mikumona okkathuili okthuira kahai hi mithot-zingkum mashan kharar mithot okthuira kahai saikorawui thotchan hi ngaheo khayang chitharan, ichamchamlak, leikasa okkathui atamla samphanga kala aning-anang theithangmei mamanda rarkasangwui thotchanla samphangpapamma. Kayakha rarsangda reikasang mithot chi rai kala kumshat, kala mimao kathana sashimanmi kahaila leiya. Kha, mithot chiwui rinsak, ngashan, zatkhana kala kasa-khava chi, athumna shichin kasa ot thongthang, khutlai, mareimara, pangthem akap-akai, sari, shimsak kala maransak hkt. hina theingasakga.

Tangkhul Ihaowui thotchan hila, chieina nganuilak kahai thotchan maning mana. Ngalung, eina khutlai sakakhui kala shikachin thotwui eina, mariwui khutlai shikachin thot rashungda ara Nuclear thot rashung kahaina. Ithumwui cha, kongsang, huishon, kazaolangmeida sari kayakha bing chi paida semkhui kapai ot masingmana kala arui arui ithumna panda khalei phungphat ram ngalei hili samkaphang makhaninga otla kachungkha shichinda leiya. Aman kasak otyur kaikhala maphung zat khararwui vang notha kahaila leikapra. Kha chibing china ithumwui rinchan, rinsak kala ngashanwui apongli mathamei kala mathingmeida ithumli bhap tangasakga. Chieina hibing hina, ithumli theikhangasakva, atam akhali ithumwui awo-ayi bing hi ngayipheili okthui kasa theikhui ngasakga.

Original Hungpung ham made from Hamleikhong (Rock Mortar) recovered from late AS Panshi’s ancestral house.
(Image by Jenny Thingshung.)

Ihaonao bingwui shimsak arah yangda machukakha, chiwui achuk-akhán kala chi bingwui kakhalat hi, ningchuk thuklak kahai mayekla zangda leiya. Shanvai, chonvai, kala khangatei pang themwui achuk-akhãn ningzan leiläkga. Hikatha themwui ngachaili Ihao hamsak pangthem hila ngakheikhang kahai themyur akhana. Khangatei miyur bingna gāriphei thada nganing khavai shinchinlaga ham saya, khangatei miyur kaikhana ngalei mãng eina kasā leiya. Kha Ihao miyurnava apang eina ngalei kala ngalung (marailung) chi manatda runglaga, khamuitang lah khamuihang tha da kaphekhuilaga manuida asho-aret mayar kazaklaga saya. Ihao Tangkhul miyurwui ngachaili ham kasa hi Hungpungwui shang 3 (kathum) kala Longpi khana saya. Hungpungwui shang 3 (kathum) chiya; 1.Yarzimnao shang 2. Chahongnao shang kala 3. Kharinao shang hina.

Hamleikhong inside the Mini Secretariat, Ukhrul district. (2024)
(Image by Jenny Thingshung.)

Hamsak kala hamzak ngamansālala, ngalei eina ngalung rungkhavai shimkhur (mortar) chiya khangatei leiya. Longpina thing eina shimkhur khorkhuilaga runga, kha Hungpungnava lunghär lungphek kahakhakvali khorkhuilaga rungvaiya. Chithada shikachin lungphek chili HAMLEIKHONG hoya. Hamleikhong hi ritlak haoda apam akhawui eina apam khangeteili phungung phungva masa mana. Chieina athumna pankasa apambing chili hamleikhong hi leisara. Hilakgada matheirar salala South East Myanmarlila leiyada shaya kala ithumwui apamli chiakha, Hungpung Hamleikhong kaho apam chilila ngalung-Hamleikhong hi leiya. Atam kha thuihaira, kha Hungpungnao hi Phungrei (aruihon Phungreitang kaho) hili shomda okthuisaya: Kampha, Hungpung naotun (Sirarakhong) kha hina Kamphashon Kachui chili pansaya; Shangshak, Hungpung naotun sada Hamleikhongwui zimikshoshong pansaya kala aruila Shangshak Rakhong hoda leichinga. Aruirui Shangshak Rakhonghi Hamleikhong East Blockli Kh. Soreingam, Khangkhuipawui shim kayangli leidalei. Zingkum peida tara katheng mangavala khongnai hupta shichindalei.

Shangshak Rakhong still conserved at Hungpung, Hamleikhong East Block.
(Image by Jenny Thingshung.)

Hungpungwui shang 3 (kathum) chiya, ham kasa shang bingna pankhavai apam chili Hamleikhong hoya kala Hamleikhong chi chiwui apamli aja rashung da leiching papamma. Hithada mingpho khami hi Ihao Tangkhulwui khangacha leiya changwokli phara-akha Changwokla, maran sathang phara-akha Maransa hkt. hi aja rashungda leichinga. Kala mahailak eina aruila, ajawui thot hilila hamleikhong chikatha chi khani leiya aruihon District Secretariat wui alungli kala khangatei akhana Tourist Lodgewui zingshoshong Mr. Paishowui shimpamli leiya.

Hithada awo-ayi bingna mirinpanli saklak eina shichin kasa ot bing hi mathalak eina phari kahai darkar salakga. Iyur ramnao bingna ichicha khalatda ringshap khavai shichin kasa lan (archaeological artefacts) hikatha bing hi, awo-ayi bingwui ningchuk kala leilon otsak machutkhui khavai azakna. Mi okthuiakha, thot chiwui mirinsakwui otsak, themsak, ngashan kala zatkhana langmeida athumna shikachin ot thong thang china shakhi sara.

Hamleikhong at Hungpung Hamleikhong East Block adjacent to Tourist Lodge.
(Image by Jenny Thingshung).

Hikatha hi phakhuida phari khavai chida, Indiana Archaeological Survey of India chida department akha shohaidalei kala Manipur Statenala State Archaelogy akha 1978li shomi haidalei. Mikumo kala mithot chi wui matik-makun, ngashan kala rinpan chi kharuplaga ringda khalei mithot chi ngayamkhamei rin ringpai khavai, kashungmeida ringthei khavai kala ningzan leilak eina ringmathot khavai hotkhanawui otngarutna.

Hiwui vang eina Manipur State Archaeologyna “Sekta Kei”, Imphal East, “Old Palace Langthabal”, Imphal West wui apam khani hili kachui chitharan, (Sekta 1991 Iril Kongpheili khare thotwui shikachin ot kayakha samphanga kala Langthaballi kachui chitharan ngaleikhurli kharei kaphut akhur chek eina phaklang salaga ngarashok khavai kala tui mayek “Nagari” kaho chila samphanga. Hibing hina thot chiwui kakashung rinpan chi theingasakga kala ithumwui thotli shiman hairakasa reikasang mirinpan (civilization) chila bhap tangasakda mirinsem mathing ngasakga.

Hikatha aman kasaksak thotchan, otyur kala ngashan-themsak hi phakhuida mikumowui kharing-kharakli ningchuk, ningthem chuimei kala mashameida machuk ngasakga kala theiva ngasakga. Mathang mathang, khanuk shinga kapei kazaklaga chuikhamei rin kala yakhamei rin chi phakhuira.

References:

  1. A history of Manipur, (from early period) by Wahengbam Ibohal singh.P.1.
  2. Comparative history of the Nagas, by Roland Shimmi. P.29.
  3. The Tribes of Manipur. By T.C. Hodson. PP 47 see also 41.
  4. Commemoration of 50th Anniversary of India’s Independence- Manipur. By Art & Culture Deptt. P.97.
  5. Administrative Report 1991-92, DIPR, Govt. of Manipur, P.200-201.

Written by TS Angelus Shimreingam

(The writer is a Retired MCS.)

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here

Advertisement

Share post:

Subscribe

Advertisement

Popular

More like this
Related

30 Homes in Ramva Village Affected by Landslide, Residents Call for Immediate Relief

Mingyashin Shaiza EKHON | UKHRUL: Ramva Village in Ukhrul...

FMR mathingpai marada NHRCli MOU misanghaira: Sword Vashum

EKHON|UKHRUL: Tangkhul Naga Long Ngachashing Longshim 23rd August thang...

Easternlight Zimik weaving future of textile with his ingenuity

Jenny Thingshung EKHON|UKHRUL: Acclaimed Tangkhul designer Easternlight Zimik unveiled...

KKL Inspects Landslide Site in Ramva Village, Urges Immediate Action on Affected Homes

Mingyashin Shaiza EKHON | UKHRUL: A team of executives from...