Sunday, September 8, 2024

Tangkhul Lairik Kapit/Tangkhul Literature Mayat kajit/spelling

Date:

T.S. Shimreingam Angelus

Okkathuili miyur michat kayākha leiya kala ichichā yurchātwui ātui ālaa ngavā serra. Ima Tangkhul yur hiya, kharilaha ātui ākha kachi hi maleisā mana. Khakhawui ātui ālaa ngateiteida leiser sāya, āruila leipampamma. Ka Hungpung Ilongshimli kāra chiakha, lah thishām, Luira, Mangkhap, Chumpha ktht.li vāzanga chiakha kachi kathāna ram chiwui ātui kateoteo tamlaga vāzang sāya kachi kharachān leiya. Ruinganai bingna ātui chi shāngarokga kala matuithei khangarok leiya. Chiwui vāng eina khaleilaga, kha ākhawui tui chili ruinganai khabingwui tuiyār tuikhon khamanātla lah khangarumla leikappa. Leihā leiretwui tuimatui ārah, tuikhano, tuikhon, tuikhalat khangateila leiya. Saikora hi imaramwui ātui shāngkhavai sokhamina. āwo William Pettigrewli ningshiya kala ningshi chingra, kachiya āna Shebshina shikachin Latin lairik kapit mayek chi shichinlaga Tangkhul tui hi kapishok miphok kachina. Chi āra ithumna shichinda khaleina kala mathālāk masankhui khavai kasā hi yurnao kachivawui sākhangayina. Hithāda phākhamana ātam hithārān, ‘I’ ‘Na’ “Ā” kachi ningngai chi mazang ngasakpai mana. Leida khalei chi kharup khuisa, imaramtui kashunglāk shānglāk haora.

Khangatei sākhavai kala sākhangayi leikapda leiya, kala chiwui ngachaili mayak kajit hila ākhana. Mayat kajit hi ngarongda makapi-akha kakhalatla ngateihang thuikahaila shokga. Chiwui vāng mayat kajit hi ngaraichāda kapi khavai hotkhanā eina ngasoda lairiknao hi kachigatna.

Tui kakapili tuikhon – kachui khanem, kasha khangavā, kharit khangaveng ktht, hi kashap eina tangda shenglāk kapishok khavai machuk kakazak hi darkār sāya; phāmanā kharup khuida kazemra, makapiyon khavai sāphalungra.

Mayat kajit mashung malākhui phalungki kachi teomeikha hili chiza khamina.

1. Tuipā shikachin.

“d” – chida, rida, leida, sada, sakda, mungda, chithāda, phungda, themda, semda, ringda, naoda ktht.

“td” – khalatda, shimitda, chigatda, katitda, ngaphitda, manātda, sāphutda, ngapatda, singtitda,katatda ktht.

“t” – ngatak ngatāda, mangtā haolo, katāvali, katā, khantā, mangtā haolo, sātā milo, phātā haira ktht.

“tt” – katattā khami = to cut – katatda khami =to cut and give; mangtā milo =please drink – mangda milo = drink and give; katittā khami = compressed and cut – katitda khami = give compressing ktht.

“t & d”- sātā khami+ = cause loss, semtā khami =orering downward; sāda khami = made and give; semda khami =Ordered and give; sākatā = doing downward – sākāda = built, ktht.

“g” – hānga =said, hāngga = I’ll saya; manga = drank, mangga = (I’ll)drink; shunga =(He) closed, shungga = (Let me) close; shānga = (He’s) wealthy, shāngga (let me) be wealthy; munga = (He) ruled, mungga = (I’ll) rule ktht.

“kg” – chilākga, kathākga, ngatakga, ngatākga, matakkhakga, khangakga, khangākga, chālākga, ngasakga ktht. “kk” – khokkha, tekkhamatei, matakkhak, tākkashān, shakkazā, mākkakhām, okkathui, khakkhā, kākkha ktht. “mm”- lemmet, shamma, pamma, semma, rāmma, themma, khāmma, phumma, timma, rimma, nimma ktht.

“ee” eina “i”— āni =both, ānee=mother-in-low, chipee =satan, chāpi = key, khangachee =fear, seingachee = horn, āshee =blood, āshi = they, āthei khameen =ripen, khamin = landslide or sliding, machi = salt ktht. “rr” – rarrei kahai = aged; khararra/klhararrachangpā = eldest;

thodharrin = modern life; makhararrali =despite inablility; khararrar miya = thoroughly chastised; katharrin = holyclean life; khararra = eldest; phārrei =leprosy; kathirra = tremble, rurror kahai – soak over, mathirra = cane, ngachirra = urine ktht.

“pp” – shappa = enough; leikappa = plenty; rippa = simultaneously; tippa = fold; kāppa = shot ktht.

“a” – āja = today, not āju; chukkhamaja = to think; not chukkhamju; āva āvā = mother father(parents), not āvu āwā; otram ngatha khami = doing service, not otram ngathu khami; phakaphayā = sacrifice, not phukapayā ktht.

“z & ch” – zanglo =go in, not changlo; sāzarakho = it’ll hurt, not shājurakho; mangachangthu =not so enough, not mangazangthu; zingkum, not chingkum; ningkhamazing, not ningkhamaching; āja not āza ktht. “nga & kha” – katonga -not katongkha; kakatom – not khangatom ktht.

“sh & s” – ātungvāk kashang, not kasang, sang is for ‘add’ or ‘put in; shang milo =please come up; sang milo = please put ktht. (“u & o” – Ridava ‘u’ hi shikachin ngatei sāya, kha 1970sli, ‘o’ wui mahutli ‘u’ hi shichinphok haowa.)

“u” shikachin – ungulo, rāulo, sāulo, thākulo, pāulo, sāulo, mangulo, riulo, ungulo, ngasāmulo chuiuloda ktht. Kachung, mashun, kathuk, khamachuk, khamashung, thumkahai, ungkashung, makathuk ktht.

“o” shikachin – rāmilo, pammilo, zatlo, thāklo, chinri hairano, munglo, zālo, zatlo, manglo, leishilo, rilo ktht. thākloda, marāloda, masāloda, ngachonloda, pamloda khareiloda, vāloda, liloda, singloda ktht.

(Āra kachi kathāna ‘u’ shichinlāk haoda mangacheingai-akha, ningkhān rano; kha ‘u’ chi ‘u’wuili kala ‘o’ chi ‘o’wuili rinsit shikachin chi phāmeilapaiya chida khuiya.)

NB. Tuipā khanini ngalengda shikachin hili, lairik kapitwui āsak āvāt,ārāh kala āyan kha chekchingda kakapi phāya. Lairik kakapili (a) Literary -Kākashunga lairik kapit kachi leiya, (b) Poetic lah lyrical kapit kachi leiya, (c) DramaDialogue kala Meisum tui leiya, kala (d) Slang – Tuichang makhaningning matuiphāphā kachila leiya. Worshimwui vāng chiakha, Playlet kathāwui vāng dialogue lah colloquial ārāh shikachin maningla katei bing chiya kākashunga kapitwui āsak āvāt kala ārah chi shichin phalungra. Poetry kala laasem bing chiya chibingwui darkār kaā ārāh āthishurda kapira.

Matailāk kahai ākhava, Kathara Bible hi chuilāk kahai lairik kapitwui thākna. Chieina lairik chi kakhalat chithārān, kākashunga lairik kapitwui āsak āvāt, ārah kala āyan āthishurda cheklāk kapi phalungra. Meisumli,keitheili kala tuitai khamatui kathāwui tuiyār bing chi mashichinpai mana.

2. Tuipā (syllable)khani ngalengda shikachin. Literary Poetic & Lyrical colloquial/slang Katheithei katheithei katheithei/kathathei Khaleilei khaleilei khaleilei/khalalei Khimeimei khimeimei khameimei/khimamei Sāmānmānda sāmānmānda sāmānmānda/ sāmamānda Mathānthupthup mathānthupthup mathānthathup Chithuithuiya chithuithuiya chithuithuiya/chithathuiya Ngacheicheida ngacheicheida ngacheicheida/ngachacheida Ngateiteida ngateiteida ngateiteida/ngatateida Ngashānshānda ngashānshānda ngashānshānda/ ngashashānda Ngaphitphitmi ngaphitphitmi ngaphitphitmi/ngaphaphtmi Ngachānchānda ngachānchānda ngachānchānda/ngachāchānda Ngatartarda ngatartarda ngatartarda/ngatatarda Samphangphangsa samphangphangsa samphaphangsa Pāluiluikha themra pāluiluikha themra pāluiluikha/pālaluikha themra 3. Khangatei kaikhala. Huikhamiya huikhamiya/huikhme huikhamiya/huikhame Thānmiya thānmiya/thānme thānmiya/thānme Leikashiya leikashiya/leikashe leikashiya /leikashe Tammiya tammiya/tamme Tamiya/tamme Vāzanga vāzanga vāzanga/āzanga Vāshung haira vāshung haira vāshung haira/āshung haira Ringphāya ringphāya/ringphai ringphāya/ringphai Sāya sāya/sai sāya/ sai Ngavāya ngavāya/ngavai ngavāya/ngavai Vāzāya vāzāya/vāzai vāzāya/vāzai ktht. ktht.

Hibingli lāngmeida leikap fala paiya, kha hibing hinala mayat kajitli, mangā haklāk vāngasakra kachi kachihān leiya. Colloquial lah slang tui hi, novelist/playwright kathā bingna maning-akha shichinphāphā machi arano. Tuiyār phākathei bingna mathālāk phāmi rano, tuipeng semkathei bingna mathālāk semi rano, kha mayat kajit hi ngaraichā ngachamri kakapi hina, lairik katamnao kala lairik kapāya bingli bhāp mathāmeida tāngasakra.

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here

Advertisement

Share post:

Subscribe

Advertisement

Popular

More like this
Related

30 Homes in Ramva Village Affected by Landslide, Residents Call for Immediate Relief

Mingyashin Shaiza EKHON | UKHRUL: Ramva Village in Ukhrul...

FMR mathingpai marada NHRCli MOU misanghaira: Sword Vashum

EKHON|UKHRUL: Tangkhul Naga Long Ngachashing Longshim 23rd August thang...

Easternlight Zimik weaving future of textile with his ingenuity

Jenny Thingshung EKHON|UKHRUL: Acclaimed Tangkhul designer Easternlight Zimik unveiled...

KKL Inspects Landslide Site in Ramva Village, Urges Immediate Action on Affected Homes

Mingyashin Shaiza EKHON | UKHRUL: A team of executives from...