Thursday, October 17, 2024

Ngalei Khamor: Doctrine of “No War Zone Area”

Date:

P Peter

Wungram kaho miyur awo āyibingna Ngalei Khamor – ‘No War Zone Area’ kachi otsak kala tui hi kathada shok-khangasak, kathada
rähao kachi hi phalaga matakhak kahai leiserra. Awo ayi ngara lairik mayek matheimana lairik mayek malei thuda mi akha eina akha tui kala khamor măng eina pao mìngaroka; chishat ngaroka. Mikui
rangkhangarok tam sähaoda kha akha eina kha ăkhawui mi samphang phãphã kachila maleisamana kala samphang phãphà kachila maleisamana. Shangahan, channgahan kachi kaho hi käshunglak eina morkhon (unwritten) eina mayăkhangarok, shitsang khangarok eina “SHIYAN” athishurda okthui khavai khongnai-khongnai khawui zatnāpai khavai kharing kharakli kui kharang (Head Hunting) kachi “NGASHAN” hiwui tungli SHARRA kachi NGASHAN” leikasā hili sakkhameia, langkhameia lumashan kathei; lumashan khangarok otsak tuiyar masamphang ranga.

Wungna theiki kachi, majuk ngarumki kachipava; mi ākhana âwui theikakhui, shakakhui chili mamashungmana, maphāmana, yonhairada khamatui/matuiphāphã kachi hi mashungkhui ngarok phalungra kachi hi theikakhuina. AKUI RANGAROKLAGA AKUI marang ngarok kapaia apam leiyada āwo āyibingna hangkahai hili shebshi tuiliva “No War Zone Area” kachina. Okathuili khaleia miyur kachungkha, mashăn kharar khalei hiwui alungli/ngachaili “No War Zone” kachi hi äruihon maningla maleisamana. Ava international Law liva ‘No War Zone’ kachi ithumna theikap haira. International Lawna ‘No War Zone’ da okthui chingri haikhavai sãda khalei hi Mashun phäkhavai/phäshok khavai kasäna.

Wungram hili hikathã kasaka SHIYAN mayonsai. Wungram achithek mati (four corners) li kachi kathã ngalei akha khawui wungramwui ngalei makhaning maleilakmana. Ngaleipam – Lam kachida kha àkhawui/khongnai kha đkhawui leiretleihā serra. Wungwui leiretva-Zimikshoshong Ango Kaphung/Kapo (Ava/Mayanmar) li thari saya. Ango kachi vànaowui pamkhavai shim/āpam chiwui timing khuilaga Angkoching da Meiteina phokkhaminada hanga. Ango kaphungren hi Tamu eina shanglaga Patkai (North) Nagalandli shangngasunada theiserra.

History katheiabingna ngachanshatmãng eina maningla phei vakărsanglaga kathei samphang serra. Arui-ruiva INDO-MYANMAR
BOUNDARY da Lunggui Govt. khanina shunkahai lei. Lunggui shunkahaibing chi mashunga mamashungmana kachi hiya politicianbingna theira. Arui-rui wung (Tangkhul) Kabo dharili pānda/somda khalei khawungbing (South to North) Aze-Atung Khonglo, Manthou, Kashung, Skip, Zingshophai, Kachouphung, Khayang, Huishu, Poi, Wahong, Tusom hkt. hina wungwui ātungshong khalei Nagalandli dhari kasābing – Jessami, Soraphung, Khanrapsom (Kharasom) bing hina Nagalandli dhari saya. Wung zimiktun shong Iril kong eina Ukhrul District, Senapatili dhari saya, kha Iril kong (West) kãnkālaga wung khawung 35va Meiteibing panlaga okthuida khalei hi mi katongana katheina.

Wung ngalei āpam hili Ngalei Khamor, Rai makasă āpam, chingri kahai āpamn hi leikasā hiya matakkhak kahai otsak ākhana. Mikui rangkhangarok stem (guerilla warfare period) hill ramnao katonga chingri vari eina okthui khavai hikathā kachuia, kahaka kuingatok (high conception) hiya ithum saikorali ringphā khangasak, längso kapai khaleina. Retd. S. Kanrei 1st Head Pandit kala Late T. Luikham Ex-MLA, the 1st general Secretary T.N.Longna kahāng äthishurdaNGALEI KHAMOR kachi hiya “Raisakli makazanga, alungthungli khalei ngalei kachinada hanga kala ngalei khamorwui alungli mi shaokathat rai ngarar khangarok otsak masapailak mana; åpam chiwui ålungli mi kathi kasar kashok, khali kasa otsak kasă phama kashao, raisakli mayuithuda wungyamsang kahai mi saikora “Ngalei khamor hiwui alungli wungngayinkhui serra. Biblewui tuili kahang thãda “Rock of ages” kachi kathãna. Ngalei khamor alungli yamsang kahaia lah păng wungpoksang kahaia mi chili yangkashee khipănakha pāng maparpaimana; masāthatpai mana. Kaping kapanga mina khangazanali lah kha kahakana kha kateoa mili ngalei KHAMOR leiret ālungli masāthatpailak mana. Kui rangkhangarok, raisakwui NGASHAN (Custom) zatkhană hi kha äkhawui mina, kha china masākhaipailāk
mana. Chithāda sãda mi khayuma, pham shaokazata, raili maishi haoda wungya kasanga mi kachiva preinaosan zangda
khipākhali pang maparpaimana kachiwui yang leiret khanmi kahai chili NGALEI KHAMOR da kahona. Kashak kazã morkahai shuikahai chili mibingna mazā kapai thãda ngalei khamorli wungyamsang kahaia mi shanao naosan zangda masāthatpaimana kachiya. Qr. Aso Shimray eina Qr. Ako Shaizana kahăng ăthishurda raikui rangkhangarok ātamlila makhayuia mipā chi Ngalei Khamor lungli yamsang haiakha ali pāng eina tangda masāzapaimanada hanga; Awui pāngna pheina leiret sami kahai chili wungpokza khareoda ngalei khamor lungli zangkahainada shānkhui. Kachi kathã mina/raimina mipā chili säzaakha, sāthathai ākha Longna nmipā chili kha chili saklāk eina shongrần sâya. Chili längmeida Ngalei Khamor chili wungzang kahaia mipā chili shongfa ramtãngli mi kateina sāthat kahaila shokpaishinada mipā chili aramwui shongzan khorei’ eina tangda thanwungmiyada hanga. Hikathã ngashan khamathā kashung khalei hiwui vāng ‘Ngalei Khamor’ kachi hili SAZAKASHARRA, mi sāthat kashãrra LEIHA da hanga. Awo ayibingna hikathā kākashung Ain Ngashan, shārpahor singsa khala kachi hiwui pongll kapikahai maleisalak thuda ithumna arui thotna kuplak cinava mathei kharar leipapama. Awo âyibing lairik mathei sālala mawunphun (civil administration) hi kāshunglăk eina leisāpapama kachi theikhui chaowa. Khararchanna hangkahai äthishurda RAPHEI/LUHUPA kachi leiha Akhoka sāda Mawunphun hi kaphungna kala Raphei Longwui Akui sāsaida hanga. Raphei Longwui āzingli khawung 11 hi Long semlaga luikai/leiretkai khaleina eg. Kasom Kongkai, Shongvakai, Langdang Kongkai, Lungserkai, Longserkai Ngaham Kongkaia da apam apamwui mawunphun leiserra khangatateila leikapa. Leimor hili “A peace of sanctuary’ na da hopai.

Tangkhul Naga Longda ärui eina mi kachivana shichinda khalei tui hi ẩwo āyina haimi kahai tuichamna. Wung miwun hi khongdeishot chia PHUNGCHAM kala HUNPHUN shotda khamatai MIWUN khani khaleina. Khangatei KABO/AVA eina Ango kaphung kãnshoklaga wungkazanga kala Meitei tampakwui eina khanaomeida wungkazanga miwunla leikapa. Miwun hi ngatateida wungsalala “Doctrine of NO WAR ZONE” Ngalei Khamor’ chi leiret leihā kachida khalei leikhangarok samphanga. LEIMOR kachi ningrin (Concept) hi Raphei Longwui eina apam ngatateidalila shichin serra kachi awo- āyibingna hangchitheia, kachia Phungcham, Hunphun, Longpi, Marem, Hungbungwui eina Zingsho, Zingtun, Ato-Aze leihāli vāpânthui kahaia āwo āyibing katongana Ngashan/Culture, custom chi khuiphunglaga zatser khangarokna. Raphei Long khalei thãda KATHUR, VEIKHANG, LUNGPHA, RAIZAN LONG katonga leiserrada ithumna shangarokser kahaina. 1920-30s atamli Tangkhul/Wung hi Meitei Maharaj eina Political Agent Manipurna Long khani semmihaowa, chia-KAMENGLONG AND SHAKTA LONG Late T. Luikham, Ex-MLA, Aso Shimray, Ako Shaizana kahāng āthishurda Ngalei Khamor leihā khalei hiwui maram Ningrin kasha eina chitheili:
i) Wung miyur hi atam kachida mikui
rangkhangarok leisalala mikui marang kapai leiret-leihā chiwui älungliva masāthatpailak mana kachi hi kha kharikvana sakläk eina mayonserra.
ii) Ngathirai kasabing katonga chila athum mathi khavai ngayinpam leingaroka, ngathipam chia Ngalei Khamor himanga.
iii) Khongnai kha raishot katonga hiva apam- leiret leihäwui lungli sara, khangatei apamli mikui marang ngarokpai mara kachila chithei ngaroka kala leiret-leihā chi känshoklagava masāthat ngarokpai mana kachila mathālak cina ngashan shiyan leikasâna.
iv) Khongnai kha akha eina akha rai sầngaroklaga kha khaniwui ngachaili kha ākhana chonchuk (evidence) maleisāthuda yonhaira da hamsang kahai tharãnliva khamashunga kha china hamsang kahaia kha chiwui mili masathatluip ai mana, kachot kachangla mamiluipai mana. Leimor lungli yamsang kahaia mi prei-naosan katongawui kharing-kharak Longwui pāngli leihaowa; masāthatpai mana, pāng makāpaimana; “Sharra”.

Arui shichinda khalei ainva “PROTECTED AREA” kachi hi NO WAR ZONE” kachina. Englishli “IMMUNITY” kachi hi “Sã sharra” kachi eina kateokha ngaraichai. Immunization kachi hi masāza khavai, makazā khavai, mathi khavai shongfa kaphã kachina. Shongfa chí phākhui kahai tharānli “SA SHARRA/SHARRA” kachi tui hi kharäna. Sharra kachi tuina kahängva Leimorli phei, păng, kuina sazakhareodava pång parsharra, säthat sharra kachina. Kachikathã mili ngashan chi kailaga sathathat akha, kharom kazata mi kha chili shongrán täya, Hikathã käkashunga ngashan khaleiwui yang Leimor Lungli wungzang kahaia mi chili khayuia, kharom kazata mipã china käshungläk eina Harshang eina tangda thanwung miya, kalã chiwui thiliva āwui otngarut shiyan chikän maleiluimana. Shiyan hi kaida kasā/kazat kha, mi china Longli khangasungnada khuia. Longwui kha, mipha kaping kapang katongana kha chili falaga rai tära kachi Ngashan (culture & tradition) sakläk cina leihaoda ‘NGALEI KHAMOR” chuk hi mayonserra. Englishli “Coalition” forces kachi hi eina wung Long pangshap kachi hi ngaraicha naikhaya chiwui väng cina mi săthat kahai tharănlí säkathata kha, mi china- Raphei Longwui ākhoka chili “Maram, äpong chi hithãda kashoknada hängiji kachi khararnaobingna hãngchithei haida lei. Longwui ăkui kathăna china tuikat kāda khalei chi mamashungsa ākha, kapiksa-ākha kha chili NGARUM RAISAK’ ‘coalition forces’na rai săya chihaoda Longli hamsanga.

LEIMOR kachí hi kha äkhawui lungli kathãda leipaihao khala kachi hi mi saikorana theiki kachi ngathing kazak ngarokra. Ngalei khamor kachi hiya kha ākhawui leiretlileisālala kha chiwui ngaleiwui Mawunphun lungli maleila – mahaila Longwui pāngli kahaina; Longwui Mawunphun lungli kahaina. Kha ākhawui leiret leihãva Leimorli kănvālaga leipaiserra. Kha ākha eina khongnai kha ākha dhari ngapai khangarok leiching kahai eina rai sākhangarok, rai suikhangarok hi mashoklui khavai ngapaida khalei lam chili Longna Leimor sãhaora, kha eina kha chi rai masăluipai ngarokmarada leiret khãnmi kahainada khararnaobingna hangserhai da khaleina. Dhari ngapai khangarok atamli kha kahakana kha kateoali chipatta săphãphã kahai tharănli kha khani chiwui yang eina khongnai khawungbinglila sãzaserkahai wuivāng ngalei khamor kachi dhari hi khãnmi kahaina. Kha khaniwui Hanga wungnaobingna ngachamkhuilaga mayakhangarok āzingli ngapai ngarokda khalei leiret,, leihã chili leimor hora, mi khipākhali masāthatpaimara kaikahai hili PEACE ZONE, NO WAR ZONE kahona.

Late S. Kanrei (Retd) teacherna kahäng āthishurda LEIMOR kachi hiya kha ākhawui leiret lungli maleila Longwui pāngli haikahaina. Kala Long kachi hiya Raphei Long mãng leikasănada hanga. Raphei Longwui pāngli khaleia leihā, leiret chili kathi kasar shok akha Longwui mawunphunna shongrăn sãyada hanga. Kachikathã kha ăkhawui mina Leimorwui ălungli mi shaokathat, lan khangapon, lātuk, phama kashao shokakha mi chipā chiwui khalila Longna shongrān sâya. Chiwui vang eina khakhawui ālungli kala kashi mashok khavai ngalei (safety zone, no war zone) da khănhaiserra. Hikathã āpambing chi Longna chizakhami leihaiakha kala leiret chiwui alungli kaläkashi, kathi kasar kashok katonga chi kha chili Longna shongrăn săya. Late S. Kanrei, Hunphun eina Halang kha khaniwui matakli LONGPHEI NGALONG kachi leihã ăkha khalei chi LEIMOR hoya. Chiwui alungli mi khipākhali masāthatpai lakmanada hangkahai chili Qr. Ako Shaiza eina Qr. Aso Shimraynala ngatartei eina hangmiya.

Hikatha leihā hi KATHARA’ pamna (Sacrosanct) kala kashi shoksharra. Phungcham khaliya No War Zope hili TEIYARSHAT hoya. Apam hi leishi kahai yimayeilāk kahai apamna. Asan 3 kms. shakhana. Apam chỉ luisai wui shongfa chanreipam ngapak khavai pamna. Luishaibing chia Lungser, Shongtim, Langchin Vashumwo Leimakhui, Tarel, Manrei, Rangazak kong etc. Hitäkam eina MAREM (Raphei kha)lila No War Zone āpam ākha leiya; chili SAMUKO NGAYI hoi. No war zone Leimor hiwui āzingli Luiyin kachi hi rākashoknada khararnaobingna hanga. Luiyin kachiva (unwritten rules and regulation) Maisak ārāh, maisakyin, lairikli kapimi kahai-maleisalak thuda ithumna apong, ārah âning änang katonga kuplāk einava mahāngrar sālala YAN kachi tuiyar hi leisähaoda Awo-āyibing hi mikui rangngarok sălala āyinwui āzingli sākhangaroknada shenglăk eina theikhui. Eg. Kasom kong luiyin, Shongva Luiyin, Vara Luiyin, Lungser Luiyin, Malai Luiyin, Marem chikat Luiyin, Ngaham Luiyin, Wonze Luiyin Longser, Luiyin, Nganthuk Luiyin etc. Area area wungram ākai-ākai kachida Long leikahaia pam kachida YAN’ hi leiserra. Ngathiraisak, yangkhangasunga raisak (open warfare) khali kasā, lan ngapai khangarokwui raisak, lăpāng raisak kha akha eina akha lam dhari khangapaiwui raisak, sakeiyin raisak, wonreo raisak lātuk raisak, phamashao raisak mituk raisak, (abduction) phahao raisak, lāpān raisak hkt. Longyin khaleiwui yang Long hi khaleina. Eg. Raphei Long, Kathur Long, Veikhang Long, Raizan Long, Lungpha Long hkt. kala Long leikasāwui yang Pukleila/phakhaleila kachi tui hi leikasāna. Mikui rangkhangarok, ngathi rai săkhangarok măng eina wung āwo-āyi ngarã okthuisaya kachi măng shichia Raphei Long leingapha SOMSAI’ kachi hila maleisamara, Pukreila/phakhareilawui otngarut kachila maleisamara. Long khaleiwui vāng yan hi khaleina. Khararnaobingna hangchithei kahai khudam ăkha chitheili. Kachikathă mi ăkhana luili/ ähangluili ‘kasāthei’ Lang, mã, khamãthei, theishirai likasā theihaida äkhavã china lungthat haiakha āna (thikahaia, ungthat kahaia) mipă china likasā wot chi khamäkhur chili marunmihaowa. China kachitheiva khali kasa eina sākathatna shongrān matāpaimana kachinichi; āthutla
mahăngsangpaimanichida hanga, kha khale mipă (person commits theft) china lisalala Leimor älungli wungzanghaiakha āli pāng kāsharra kachi hi saklāk kahaia ngashanna. Ana Leimorli wungzang kahai, pāng wungpokzakahai, wungkongluiuda phei, pāng, phasā, kuina leimorwui leiretli sāzakahai tharãnliva huikhui khavaia SEIPENG, Marikhong, Hie hi wungzangkahaina, PẤNG parsharra, Sāsharra kachi YIN/YAN chili makănda kasã mi chili kha/Longna shongrăn miya/sāya.

(The article first appeared at The Legacy, a bi-monthly journal (2014) of A Centre for Tangkhul Socio Historical Research and Documentation (CENTSHIRED) Publication, Ukhrul.)

2 COMMENTS

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here

Advertisement

Share post:

Subscribe

Advertisement

Popular

More like this
Related

Tangkhul Catholic Youth Gather for 33rd General Assembly, 5th Inter-Parish Sports Meet

EKHON | UKHRUL: The youths of Tangkhul Catholic Youth...

Tangkhul Girl AS Yungreiphi Wins Gold at Thang-Ta Nationals, Manipur emerges overall Champion

EKHON | UKHRUL: Haokok Thang-Ta Academy's Yungreiphi Awungshi Shimrei...

70th Wildlife Week Rally Held in Jessami Village

EKHON |UKHRUL: Ukhrul Forest Division, in partnership with Jessami...

AC Rinsing, Young Tangkhul Filmmaker represents Manipur at Busan International Film Festival 2024

EKHON |UKHRUL: AC Rinsing, a young talented Tangkhul...